Paliusz przysługuje metropolitom i oznacza ich posługę w Kościele. Papież jest metropolitą rzymskiej prowincji kościelnej. Wełna do utkania paliusza papieskiego i paliuszy arcybiskupów metropolitów pochodzi z dwóch baranków, które Biskup Rzymu przyjmuje w liturgiczne wspomnienie św. Agnieszki (21 stycznia) w kaplicy Urbana VIII w Watykanie.
Wcześniej baranki te święci się podczas Mszy św. w rzymskiej bazylice pod wezwaniem tej męczennicy wzniesionej nad jej grobem przy via Nomentana.
Paliusz był w Kościele pierwotnie wyłącznie zarezerwowany papieżowi jako insignium jego pasterskiej władzy. Potwierdzają to świadectwa znane już w VI wieku. Później papież zezwalał na noszenie paliusza także innym biskupom.
Pomimo licznych zezwoleń zawsze było jednak wiadomo, że tylko Biskup Rzymu posiadał pierwotne prawo noszenia paliusza, a pozostałym biskupom udzielano go jako formy przywileju.
Starożytny kształt paliusza papieskiego możemy podziwiać na mozaikach św. Apolinarego in Classe w Rawennie (VI wiek), albo na mozaikach różnych bazylik rzymskich, jak na przykład św. Cecylii, gdzie w absydzie przedstawiony jest papież św. Paschalis I (817 – 824).
Dwa boki paliusza tkanego z wełny otaczają szyję i opadają z obu stron lewego ramienia, symbolizując owcę niesioną przez Dobrego Pasterza. W starożytnej ikonografii niesienie owcy na lewym ramieniu jest typowe dla przedstawienia pasterza chrześcijańskiego. Ponadto paliusz jest ozdobiony kilkoma krzyżami koloru czarnego, symbolizując przynależność stada do Dobrego Pasterza (na najstarszych mozaikach owce, które otaczają Chrystusa, są zawsze w czarne prążki).
Począwszy od XI wieku paliusz zmienia kształt i nabiera wyraźnego znaczenia chrystologicznego, obiera formę litery Tau, a więc krzyża, a dwa boki paliusza opadają centralnie z tyłu i z przodu biskupa celebrującego. Wyszyte na nim cztery krzyże są często koloru czerwonego i zawsze umieszczane są przy nich trzy ozdobne szpile.
W porównaniu do poprzedniej symboliki eklezjologicznej (trzoda i pasterz) paliusz nabył formę krzyża i zaczął oznaczać przede wszystkim Chrystusa. Czerwone krzyże oznaczają Jego rany, a trzy szpile gwoździe ukrzyżowania według tradycji zachodniej. Kilka wieków później, kiedy okrycie papieża przybrało formę dzisiejszego ornatu, także paliusz był zmniejszany i przybrał formę będącą jeszcze dziś w użytku.
Paliusze Piusa XII, Jana XXIII, Pawła VI czy Jana Pawła II w istocie niczym nie różniły się od paliuszy arcybiskupów metropolitów. W duchu nadania większej przejrzystości oznakom i lepszego oddania ich znaczenia, Urząd Celebracji Liturgicznych w ostatnich latach pontyfikatu Jana Pawła II przedłożył wniosek o zmianę paliusza. Podczas celebracji pasterki, z okazji otwarcia świętych drzwi Jubileuszu roku 2000 Jan Paweł II nałożył na siebie paliusz większy, a wiec bardziej widoczny i ozdobiony czerwonymi krzyżami. Jednak zaproponowany kształt, nawet jeśli był łatwy do noszenia, odpowiadał kształtowi litery Tau, a więc wyrażał bardziej znaczenie chrystologiczne.
Do dawnej formy paliusza nawiązał Benedykt XVI. Nowość paliusza Benedykta XVI polegała na tym, że powrócono do tradycji pierwszego tysiąclecia, do okresu sprzed Wielkiej Schizmy (1054), gdy Kościół był jeden, niepodzielony. Paliusz Benedykta XVI miał łączną długość 4 metrów, szerokość 10 centymetrów, wykonany był z jednej długiej wełnianej (owczej) materii, bez żadnych zszywań. Zamiast dotychczasowych czarnych, miał wyszyte czerwone krzyże. Ich liczba pięć – symbolizuje rany Chrystusa. Kształty uformowanego paliusza, spiętego trzema złotymi igłami i przerzuconego przez lewe ramię, przywoływał Dobrego Pasterza dźwigającego na swym ramieniu zagubioną owcę oraz pasterza gotowego oddać swe życie za swoje owce. Paliusz w odnowionej formie uroczyście wręczono Benedyktowi XVI podczas obrzędu rozpoczęcia jego posługi duszpasterskiej 24 kwietnia 2005 roku. Od dnia inauguracji swojego pontyfikatu do 29 czerwca 2008 (tj. do Uroczystości Św. Apostołów Piotra i Pawła) Benedykt używał w liturgii paliusza zbliżonego formą do paliuszy wschodnich. Był zdecydowanie dłuższy i szerszy. Papież zastąpił go jednak paliuszem o kształcie okręgu z dwiema czarnymi wypustkami, ozdobionego sześcioma czerwonymi krzyżami greckimi, nieco szerszy i dłuższy niż paliusze metropolitów. Papież Franciszek podczas mszy inaugurującej swój pontyfikat również otrzymał paliusz o kształcie okręgu, ozdobionego sześcioma czerwonymi krzyżami greckimi.
Warto zauważyć, iż od Soboru Watykańskiego II dotychczasowy symbol władzy papieża - tiara - zastąpiony został przez paliusz. Z tego powodu paliusz noszony jest przez papieża także poza Rzymem, którego jest bezpośrednim metropolitą. Dla podkreślenia tej symboliki Benedykt XVI usunął ze swojego herbu tiarę i wprowadził do niego paliusz.
O paliuszu papieskim dzisiaj w Radiu Plus Łódź w programie "W rytmie wydarzeń" między godz. 16.00 a 18.00. Jutro napiszemy i opowiemy o tiarze i mitrze!