Wiele słynnych europejskich katedr tworzyły kolejne pokolenia budowniczych. Również katedra w Santiago de Compostela powstawała przez kilka stuleci. Zaczęto ją wznosić jeszcze jako świątynię romańską, zaś ostateczny kształt otrzymała dopiero w epoce baroku.
Katedra w Santiago stoi na fundamentach kościoła zburzonego tysiąc lat temu przez Arabów. Kiedy w 830 r. król Asturii Alfons II otrzymał wiadomość od biskupa Teodomira o odkryciu prawdopodobnych szczątków św. Jakuba, zlecił wybudowanie świątyni z wykorzystaniem, jako prezbiterium, wcześniej istniejącego mauzoleum romańskiego.
Pod koniec IX w., podczas panowania króla Alfonsa III, zaczął się rozwój kultu relikwii św. Jakuba. Przybywanie licznych pielgrzymów oraz interes monarchy, by zwiększyć osiedlanie się chrześcijan na tych terenach, spowodowało zastąpienie małej bazyliki nową konstrukcją. Znalazła się ona w tym samym miejscu co poprzednia i została konsekrowana w 899 r.
Dla potrzeb kościoła w Santiago, który został zbudowany wokół tego samego romańskiego mauzoleum, w którym czczono szczątki Apostoła i jego uczniów: Atanazego i Teodora, zaczęto wprowadzać zmiany w strukturze charakterystycznej dla asturyjskich świątyń preromańskich, zarówno jeśli chodzi o transept jak i o nawy.
W roku 997 muzułmański wódz, Almanzor, napadł na Santiago de Compostela i zniszczył je doszczętnie. Biskup Pedro de Mezonzo i król Bermudo II natychmiast odbudowali świątynię, wprowadzając jednocześnie elementy architektury islamskiej. Możliwe, że z tego okresu pochodzą niektóre elementy znalezione podczas wykopalisk przeprowadzonych w katedrze w połowie wieku XX. Rozpoczęta w 1075 r. budowa nowej romańskiej katedry była tak zaawansowana, że doprowadziła do wyburzenia w roku 1112 bazyliki zbudowanej przez Alfonsa III.
W 1125 r. zasadniczo gotowa była całość budowli. Mimo to nadal ją powiększano i wzbogacano o nowe elementy zdobnicze. Kres tym zabiegom położyła dopiero generalna przebudowa świątyni dokonana na przełomie XVII i XVIII w., przeszło sześć wieków od momentu położenia kamienia węgielnego, gdy otrzymała ona postać budowli barokowej. Wspaniała fasada główna, będąca architektoniczną wizytówką sanktuarium, powstała w 1738 r.
Wzrok pielgrzymów wchodzących na plac Obradoiro przyciągają przede wszystkim dwie wieże katedry, każda o wysokości 76 m. Na wystrój bogato zdobionej fasady składają się kolumny, balkony, figury umieszczone w niszach oraz symbole związane z osobą św. Jakuba, patrona pielgrzymów - krzyż Jakubowy, muszla i gwiazda.
Do katedry z placu Obradoiro prowadzą trzy łukowate portale, zaliczane do rzeźbiarskich arcydzieł tego rodzaju. Wejście centralne jest przedzielone rzeźbioną kolumną, na której wyobrażono tzw. drzewo Jessego, czyli drzewo genealogiczne Jezusa. Kolumnę wieńczy figura św. Jakuba, który trzyma w dłoni zwój.
Główny portal nosi nazwę Portyku Chwały. Rozwija się w nim program ikonograficzny zainspirowany apokalipsą. Na kolumnie prezentuje się drzewo genealogiczne życia ziemskiego Chrystusa. Na kapitelu widnieje Święta Trójca, zaś na niej figuruje siedzący św. Jakub z laską i napisem „Wysłał mnie Pan”. Całość wieńczy postać prezentująca pokusy Chrystusa. Płaskorzeźby przestawiają proroków, apostołów i inne postacie ze Starego Testamentu. Niektóre z nich są pogrupowane parami, łącząc symbolicznie Stary i Nowy Testament.
Obecnie portal jest częściowo zakryty rusztowaniami, z powodu prac i studiów pod patronatem Fundacji Barrie de la Maza. Wkrótce ma zostać odsłonięta całość portyku.
Oprócz wejścia frontowego jest też inne, o szczególnym charakterze. To drzwi święte, które skonstruowano na początku XVII w., a przekształcono kilka lat później poprzez przyłączenie do ich boków rzeźb, wywodzących się z chóru kamiennego. Reprezentują one postacie ze Starego Testamentu i Apostołów. Zwieńczeniu drzwi przewodzi obraz św. Jakuba - pielgrzyma, osłoniętego z obu stron przez swoich uczniów: Teodora i Anastazego. Są to dzieła z 1694 r. wyrzeźbione przez Pedro del Campo.
Drzwi święte pozostają zamknięte w wyjątkiem lat jubileuszowych, kiedy miliony pielgrzymów przemierzają szlak Camino, by odwiedzić grób apostoła Jakuba. W roku świętym 2004 dołączono tablice z brązu ze scenami z życia św. Jakuba. Jest to dzieło lokalnego rzeźbiarza Jesusa León, ufundowane przez handlarzy z miasta. W tym roku, drzwi te są otwarte, a to z racji trwającego od stycznia Jubileuszowego Roku Kompostelańskiego. Jest on ogłaszany w latach, w których uroczystość Jakuba Apostoła, 25 lipca, przypada w niedzielę. Kolejny taki rok będzie obchodzony dopiero w 2021. Właśnie przez te drzwi przejdzie w sobotę Ojciec Święty Benedykt XVI, aby pobłogosławić wiernych zgromadzonych przed katedrą.
Świątynia ma trzy nawy, które krzyżują się z nawą poprzeczną. Wnętrze katedry zachowało skromny, surowy charakter kościoła romańskiego. Pozbawiona okien nawa główna jest słabo rozświetlona, jedynie przez okna nawy bocznej wpadają promienie słońca. Specyficzną atmosferę katedry tworzy też woń kadzidła. Podczas głównych uroczystości kościelnych wielką srebrną kadzielnicę, tzw. botafumeiro, zawiesza się pod 32-metrową kopułą świątyni, przykrywającą skrzyżowanie nawy głównej i poprzecznej. Aby ją rozhuśtać potrzeba 8 mężczyzn, którzy za pomocą specjalnych lin wprawiają ją w ruch. Podczas sobotniej modlitwy w katedrze w Santiago de Compostela papież zapali kadzidło, które symbolizuje ducha wznoszących się modlitw pielgrzymów, przybywających do tego sanktuarium z całego świata.
Na tle surowej architektury wnętrza budowli wybija się bogactwo zdobień barokowego ołtarza głównego. Umieszczono w nim średniowieczną drewnianą figurę św. Jakuba z początków XIII w. Pięć wieków później rzeźbę pokryto srebrną koszulą zdobioną drogimi kamieniami. Do tego wizerunku tradycyjnie zbliżają się pielgrzymi wąskimi schodami bocznymi z epoki baroku, żeby objąć go i podziękować za przybycie do Composteli. Benedykt XVI podczas sobotniej wizyty również obejmie posąg św. Jakuba, pokazując tym samym związek z pielgrzymowaniem jako następca apostołów.
Najważniejszym miejscem w katedrze jest krypta pod ołtarzem. Znajduje się w niej sarkofag z relikwiami patrona świątyni, a także dwóch jego uczniów - św. Teodora i św. Anastazego.
Grób apostolski był pierwotnie mauzoleum romańskim z końca I wieku po Chrystusie, które w ciągu dwóch tysięcy lat przeżyło różnorodne modyfikacje aż do konstrukcji aktualnej. Krypta jest owocem archeologicznych prac badawczych Lópeza Ferreiro, który odkrył szczątki apostoła w 1789 r. Miejsce znalezisk przemieniło się w miejsce modlitw - kaplicę połączoną z mauzoleum romańskim. W głębi korytarza centralnego znajduje się pomieszczenie, w którym na marmurowym ołtarzu stoi srebrna urna. Została ona wykonana w 1886 r. według projektu José Losady przez złotników z Santiago de Compostela - Rey’a i Martineza.
Oprac.: Grzegorz Pindelski