„Kościół podobny jest do statku. Przy sterze stoi doświadczony żeglarz, Chrystus, a na środku statku znajduje się krzyż naszego Pana, symbol zwycięstwa nad śmiercią” (Św. Hipolit z Rzymu, O Antychryście, 59).
Krzyż jest jednym z najstarszych symboli ludzkiej kultury i religii, charakteryzuje go niezwykłe bogactwo form i treści. W okresie prehistorycznym i wczesnych cywilizacji Bliskiego Wschodu, Azji i Ameryki odnajdujemy go pod różnymi postaciami jako symbol kultury i religii. Wraz z narodzinami chrześcijaństwa krzyż staje się symbolem, którego historia w sposób najpełniejszy odzwierciedla jednocześnie dzieje cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Wprawdzie we wczesnej fazie chrześcijaństwa przeważają jeszcze inne symbole, jak na przykład ryba, a wśród pogańskich krytyków toczy się spór o „hańbę krzyża”, jednakże w liturgii zaczyna odgrywać już znaczącą rolę. Począwszy od czasów Konstantyna Wielkiego (zm. 337) i nadania chrześcijaństwu rangi religii państwowej staje się on symbolem wiary i znakiem misji w Europie, symbolem władzy wczesnochrześcijańskiego cesarza, w którym widziano zastępcę Chrystusa na ziemi, jak również źródłem głębokiej, teologicznej refleksji Ojców Kościoła i natchnienia duchowego mnichów, zakonnic oraz ludzi świeckich. Staje się też symbolem dążenia do władzy i panowania, zwłaszcza w okresie wypraw krzyżowych, podboju Nowego Świata aż po XIX-wieczny imperializm. Niezależnie jednak od kontekstu historycznego, krzyż, na którym umarł Chrystus, zawszy był, jest i będzie znakiem zbawienia.
W Cesarstwie Rzymskim krzyż był narzędziem tortur i śmierci zbrodniarzy. Pionowa część krzyża łacińskiego, zwykle pozostająca w miejscu straceń i służąca wielokrotnie, nosiła nazwę stipes. Mogła mieć długość nawet 4 m, w tym 1 m w ziemi. Dla zwykłych przestępców Rzymianie przygotowywali crux humilis: dla przestępców, których ukaraniem chcieli się poszczycić, przygotowywano wyższy krzyż noszący nazwę crux sublimis. Poprzeczna belka, zwykle niesiona przez samego skazańca nazywana była patibulum. Mogła ona ważyć nawet 50 kg i była na czas niesienia przymocowywana do ramion ofiary .
Pośród różnych form krzyża tradycja Kościoła uznaje tzw. krzyż metropolitalny. Tradycja liturgiczna odnajduje rozumienie obecności krzyża metropolitalnego w Kościele w historycznym odniesieniu do krzyża patriarchalnego.
[Rys. 1: forma krzyża patriarchalnego (metropolitalnego)]
Krzyż patriarchalny to forma krzyża, którym, jak wskazuje nazwa, posługiwali się patriarchowie wschodnich Kościołów chrześcijańskich. Jego krótsza z poprzecznych belek symbolizuje deskę z literami INRI (Jesus Nazarenus Rex Iudeorum) umieszczoną na krzyżu nad głową Jezusa . Pojawienie się tego motywu, uznawanego za jeden ze znaków Kościołów wschodnich, poprzedza jednak faktyczny rozdział chrześcijaństwa. Najstarsze wzmianki o istnieniu formy krzyża patriarchalnego związane są z Patriarchatem Jerozolimskim. Natomiast najstarsze zachowane świadectwo znajduje się na monetach cesarza bizantyńskiego Justyniana II z lat 705-711, oraz jednego z kolejnych basileusów - Teodozjusza III . Formę tę przejął Kościół zachodni w epoce wypraw krzyżowych. Powracający z relikwiami krzyża Chrystusa uczestnicy wypraw umieszczali je w relikwiarzach wykonanych w kształcie krzyża patriarchalnego, nierzadko kunsztownie ozdabianego. Ostatecznie formę krzyża patriarchalnego przejął Kościół Łaciński w liturgii rezerwując możliwość jego używania przez metropolitów, czyli biskupów odpowiedzialnych za jednostkę terytorialną Kościoła zwaną metropolią, w odróżnieniu od krzyża papieskiego charakteryzującego się trzema poprzecznymi belkami, zarezerwowanego wyłącznie dla Biskupa Rzymu.
Nowy krzyż metropolitalny (fot. 1), swoją formą wpisuje się w neogotycką architekturę Łódzkiej Archikatedry. Jego wysokość wynosi 2 m 25 cm. Ramię pionowe krzyża mierzy 55 cm, ramię górne poprzeczne – 30 cm, natomiast ramię dolne poprzeczne – 37, 5 cm.
Fot. 1: W centrum krzyża znajduje się postać Chrystusa cierpiącego i jednocześnie ukoronowanego Mesjasza królującego z krzyża (fot. 2).
Fot. 2: Na krańcach ramion krzyża zostały umieszczone przez artystę symbole i postaci związane z Księgą Słowa Bożego oraz Archidiecezją Łódzką.
Na krańcach pionowej belki krzyża umieszczono następujące symbole: na górze – symbol Św. Mateusza Ewangelisty - człowiek [anioł] (fot. 3), na dole zaś symbol Św. Marka Ewangelisty – lew (fot. 4).
Natomiast na krańcach dolnej belki poziomej (dłuższej) przedstawiono symbole dwóch kolejnych Ewangelistów: Św. Łukasza – wół (fot. 5) i Św. Jana - orzeł (fot. 6).
Ikonografia chrześcijańska zapożyczyła symbolikę czterech Ewangelistów z tekstów proroka Ezechiela i Apokalipsy św. Jana. Powszechnie przyjęły się symbole przedstawione przez św. Hieronima, który zainspirował się treścią początkowych opisów Ewangelii. I tak symbolem św. Mateusza jest człowiek, św. Marka - lew, św. Łukasza - wół, św. Jana - orzeł.
Św. Mateusz - pochodzący z Kafarnaum, był celnikiem. Pan Jezus powołał go do grona Apostołów. Najstarsza tradycja przypisuje św. Mateuszowi autorstwo pierwszej Ewangelii, napisanej dla Żydów w języku hebrajskim, pomiędzy 50, a 60 rokiem. Ewangelia św. Mateusza rozpoczyna się od obszernego opisu narodzenia naszego Zbawiciela i dokładnej Jego genealogii: "Rodowód Jezusa Chrystusa...", podaje także najdokładniejszy opis życia Pana Jezusa i wykazuje, że Jezus jest obiecanym Mesjaszem, dlatego w ikonografii chrześcijańskiej symbolem św. Mateusza jest człowiek.
Św. Marek - Jan Marek był synem Marii, w której domu zbierali się uczniowie Jezusa w Jerozolimie. Towarzyszył św. Pawłowi i Barnabie w podróżach misyjnych, a potem był pomocnikiem św. Piotra. Według tradycji, św. Marek spisał w swojej Ewangelii katechezę św. Piotra, a później założył Kościół w Aleksandrii i tam poniósł śmierć męczeńską. W roku 830 jego relikwie przeniesiono do Wenecji. Symbolem św. Marka jest lew, gdyż zaczyna on swoją relację od opisu pobytu św. Jana Chrzciciela na pustyni. Powiada mianowicie: "Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Panu..." Lew symbolizuje Chrystusa zmartwychwstałego, zwycięzcę zła i śmierci. "I mówi do mnie jeden ze Starców: Przestań płakać: Oto zwyciężył Lew z pokolenia Judy, Odrośl Dawida, tak że otworzy księgę i siedem jej pieczęci" (Ap 5, 5).
Św. Łukasz - poganin z pochodzenia, był lekarzem. Po przyjęciu chrześcijaństwa stał się współpracownikiem św. Pawła i towarzyszem jego podróży misyjnych. Napisał Ewangelię i Dzieje Apostolskie. Jemu zawdzięczamy prawie wszystkie wiadomości o dzieciństwie Pana Jezusa. W swojej Ewangelii przedstawił Chrystusa jako lekarza dusz i ciał. Przekazał nam przypowieść o synu marnotrawnym, o odpuszczeniu grzechów jawnogrzesznicy i skruszonemu łotrowi. Dante nazwał św. Łukasza "historykiem łagodności Chrystusowej". Według tradycji św. Łukasz poniósł śmierć męczeńską w Achai. Symbolem św. Łukasza jest wół, gdyż podobnie jak wół, tak i nasz zbawiciel Jezus Chrystus został zabity na ofiarę. Autor rozpoczyna swoją Ewangelię opisem ofiary Starego Testamentu. Opowiada o Janie Chrzcicielu, podarowanym rodzicom, Zachariaszowi i Elżbiecie, jeszcze w późnej starości. Bardzo słusznie przypisywano św. Łukaszowi symbol wołu; oba rogi bowiem oznaczają Stary i Nowy Testament, a kopyta cztery Ewangelie.
Św. Jan - był umiłowanym uczniem Pana Jezusa. Był świadkiem przemienienia Pańskiego i konania w Ogrodzie Oliwnym. Przy Ostatniej Wieczerzy spoczął na piersi Zbawiciela. Umierając na krzyżu, Pan Jezus oddał mu w opiekę swoją Matkę. Św. Jan napisał trzy Listy apostolskie, Apokalipsę i Ewangelię. Zgodnie z zapowiedzią Pana Jezusa, św. Jan umarł śmiercią naturalną w późnej starości. Ewangelia św. Jana, która uzupełnia pozostałe, zawiera najgłębszy wykład tajemnic Bożych. W Kościele Wschodnim nadano św. Janowi tytuł teologa. Symbolem św. Jana jest orzeł, który wyraża wzniosłość i czystość nauczycielskiej mądrości Bożej. Jan podobny jest do orła, który wysoko wznosi się w górę. Powiada on bowiem: "Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga". O Jezusie zaś mówi Dawid: "Odnawia się młodość twoja jak orła" (Ps 103, 5).
Na krańcach górnej belki poziomej (krótszej) znajdujemy krzyża metropolitalnego umieszczone zostały płaskorzeźby świętych patronów Archidiecezji Łódzkiej: Św. Józefa (fot. 7) i Św. Faustyny (fot. 8):
Św. Józef - Oblubieniec Najświętszej Maryi Panny i opiekun Jezusa pochodził z królewskiego rodu Dawida. Ewangelia nazywa go „mężem sprawiedliwym”. Z hebrajskiego jego imię oznacza „Bóg przydał”. W 1847 r. papież Pius IX ustanowił nowe święto - Opieki świętego Józefa nad Kościołem Chrystusa, a 8 grudnia 1870 r. ogłosił tego świętego patronem Kościoła Powszechnego. Św. Józef jest również patronem Archidiecezji Łódzkiej.
Św. Faustyna Kowalska – związana z Łódzką Diecezją: od szesnastego roku życia (w 1921) pracowała w Aleksandrowie Łódzkim jako opiekunka dziecka, a następnie zamieszkując w Łodzi przy ul. Abramowskiego 29 pomagała w prowadzeniu domu właścicielce sklepu. W 1924, podczas zabawy tanecznej w łódzkim parku "Wenecja" doznała widzenia umęczonego Jezusa, który miał jej wydać polecenie wstąpienia do zakonu. W katedrze modliła się i podjęła decyzję wstąpienia do Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia.
10 grudnia 2005 roku św. Faustyna Kowalska została ogłoszona Patronką Łodzi.
Figura Chrystusa ukrzyżowanego zamieszczona w centralnej części oraz płaskorzeźby Świętych zostały umieszczone na siedmiu polach w kształcie kwadratów, ozdobionych purpurowymi kamieniami.
U podstawy krzyża metropolitalnego znajduje się tabliczka z napisem: Annus Fidei, upamiętniająca ogłoszony przez papieża Benedykta XVI, 11 października 2012, roku Rok Wiary, w liście apostolskim w formie motu proprio pt. Porta fidei wydanym 11 października 2011 roku, a zakończony przez papieża Franciszka. Krzyż metropolitalny staje się tym samym jednym z owoców Roku Wiary w Archidiecezji Łódzkiej.
Na odwrocie tabliczki (por. tylna strona krzyża, fot. 9) umieszczono daty Roku Wiary: 2012 – 2013 (fot. 9).
Tylną stronę krzyża metropolitalnego charakteryzuje prostota. Odwrotna strona rzeźby Chrystusa oraz płaskorzeźb: symboli Ewangelistów oraz świętych związanych z Archidiecezją i miastem Łódź, została pokryta siedmioma okrągłymi medalionami (fot. 10).
Podstawę nowego krzyża Metropolity Łódzkiego stanowi wykonana w kształcie kuli obręcz z ornamentem przedstawiającym trzy pancerniki symbolizujące moc i obronę, oraz ozdobnymi elementami roślinnymi (fot. 11).
Nowy krzyż metropolitalny wpisuje się w historię i dziedzictwo duchowe oraz kulturowe Archidiecezji Łódzkiej, w sposób szczególny Bazyliki Archikatedralnej. Krzyż jako znak zwycięstwa nad grzechem i śmiercią ma przypominać wszystkim wierzącym, że odkupienie człowieka dokonuje się właśnie przez drzewo, na którym umarł Chrystus.
Błogosławiony, a już wkrótce Święty Papież Jan Paweł II rozpoczął pierwszą encyklikę zatytułowaną Redemptor hominis słowami: „Odkupiciel człowieka, Jezus Chrystus, jest ośrodkiem wszechświata i historii” . Papież Polak kontynuuje: „(…) Kościół, który nie przestaje kontemplować całej tajemnicy Chrystusa, wie z całą pewnością wiary, że Odkupienie, które przyszło przez Krzyż, nadało człowiekowi ostateczną godność i sens istnienia w świecie, sens w znacznej mierze zagubiony przez grzech. I dlatego Odkupienie to wypełniło się w tajemnicy paschalnej, prowadzącej przez krzyż i śmierć do zmartwychwstania” . Odchodzenie współczesnej kultury od religii i Boga, winniśmy oceniać, jak się wydaje, w świetle kenozy – kluczowego pojęcia Bożego panowania, którego krzyż jest symbolem i przedstawieniem .
Nowy krzyż metropolitalny niech będzie dla nas wierzących znakiem jedności i szeroko pojmowanej solidarności, Chrystusowej solidarności
"Tak więc, gdy Żydzi szukają znaków, Grecy szukają mądrości, my głosimy Chrystusa ukrzyżowanego, który jest (...) mocą Bożą i mądrością Bożą" (1 Kor 1, 22-24).
Ks. Karol Litawa
Ceremoniarz Biskupi