PAPIEŻE XX WIEKU ks. Eugeniusz Ziemann
Z czasopisma „Czas Serca” 44
http://www.czasserca.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=253:papiee-xx-wieku&catid=49:sylwetki&Itemid=95
Kończący się wiek zapisał się w historii Kościoła powszechnego, a także
w historii duchowości chrześcijańskiej jako okres wyjątkowy. Dokonujące
się przemiany na gruncie życia religijnego oraz ekonomiczno-społeczne i
polityczne stawiały przed papieżami wyjątkowe wyzwania. I chociaż nie
jedynie od nich zależy kształt historii Kościoła, to jednak mają na
niego duży wpływ. W obecnym stuleciu kierowało Kościołem aż dziewięciu
papieży. Spróbujemy pokrótce ukazać najbardziej charakterystyczne
elementy ich posługi.
Papiestwo jest powszechnie uważane za największy w świecie autorytet
moralny i duchowy. Historia papiestwa XX wieku jest niewątpliwie
świadectwem drogi, jaką pokonał Kościół, a wraz z nim cała ludzkość, na
przestrzeni ostatniego stulecia. Z jednej strony to pierwsza i druga
wojna światowa, komunizm i nazizm oraz ideologie propagujące
antychrześcijański stosunek do obiektywnych wartości. Z drugiej strony
natomiast niebywałe w historii ludzkości zabiegi Kościoła na rzecz
obrony praw człowieka, zwłaszcza jego godności i wolności. Potężnym
głosem w tej sprawie był zwłaszcza II Sobór Watykański (10.11.1962 –
08.12.1965), który zapoczątkował odnowę na bazie dialogu wiary i
wzajemnego szacunku.
1. Leon XIII (20.02.1878 – 20.07.1903)
Pierwszy papież tego stulecia. Jego pontyfikat należy zaliczyć do
jednego z trudniejszych w historii. Wystarczy chociażby wspomnieć nie
rozwiązaną kwestię państwa kościelnego oraz wpływ masonerii na
rozniecanie antyklerykalnych nastrojów społecznych. Wydał dwie
encykliki: Humanum generis (1884) i Inimica vis (1892). Nazwał w nich
masonerię „świątynią szatana” – ruchem, którego celem jest zniszczenie
każdego porządku społecznego i religijnego, opierającego się na
chrześcijaństwie. Oprócz wspomnianych dokumentów, najbardziej znaną i
znaczącą jest jego encyklika społeczna Rerum novarum (1891). Powstała
ona w okresie wielkich kontrastów społeczno-politycznych. Papież broni
w niej przede wszystkim prawa do własności prywatnej przed tezami
komunizmu, propagującymi kolektywizm i egalitaryzm dóbr materialnych.
Do dziś jest ona punktem odniesienia dla całej społecznej nauki
Kościoła. Chrześcijańska koncepcja doktryny społecznej Kościoła w
ujęciu Leona XIII nie była „trzecią drogą” – jak powszechnie sądzono –
pomiędzy liberalizmem i komunizmem, lecz chrześcijańskim przewodnikiem
dla rozwijających się nauk ekonomicznych.
2. Pius X (04.08.1903 – 20.08.1914)
Człowiek prosty w stylu bycia i sprawowaniu papiestwa. Stał z dala od
świata wielkiej polityki, gdyż główną jego troską było duszpasterstwo.
Wyrażało się ono między innymi: w katechizacji, formacji kapłanów oraz
budowaniu zdrowych relacji międzyludzkich. Duszpasterskie
ukierunkowanie jego papiestwa trafnie wyrażało hasło pontyfikatu:
Instaurare omnia in Christo.
Pius X wydał katechizm, którym posługiwali się duszpasterze niemalże do
II Soboru Watykańskiego. Przeprowadził reformę liturgii. Wprowadził
tzw. wczesną komunię świętą dla małych dzieci oraz możliwość
codziennego przystępowania dorosłych do komunii świętej.
W okresie pontyfikatu tego papieża doszedł do głosu modernizm,
odrzucający między innymi transcendencję Boga oraz propagujący wyższość
subiektywnej świadomości nad prawdą obiektywną. Protagoniści modernizmu
zarzucali papieżowi, iż swoją tradycjonalną postawą pogłębia istniejącą
przepaść pomiędzy chrześcijaństwem a kulturą XX wieku. Broniąc zasad
doktryny chrześcijańskiej, Pius X ogłosił encyklikę Pascendi. Świętość
jego życia oraz umiłowanie Kościoła zaowocowało szybką kanonizacją,
której dokonał Pius XII w 1954 roku.
3. Benedykt XV (03.09.1914 – 22.01.1922)
Jego pontyfikat przypada na czas pierwszej wojny światowej. Był
człowiekiem wykształconym i inteligentnym. Wyjątkowym przymiotem jego
osobowości był dar dyplomacji. Przejawiał wiele troski o pokój w
świecie. Jedną z inicjatyw, jakie podjął, było rozwiązanie kwestii
jeńców wojennych, osób rannych w czasie trwania wojny oraz
poszkodowanych w wyniku rozwijającej się rewolucji bolszewickiej.
Nawiązał też stosunki dyplomatyczne z wieloma państwami. Ponadto
Watykan za jego sprawą stał się największą instytucją charytatywną. Na
płaszczyźnie kościelnej wykazywał żywe zainteresowanie laikatem. Dzięki
inicjatywie tego papieża – po wcześniejszej konsultacji z ojcem Leonem
Janem Dehonem – został wzniesiony w Bazylice św. Piotra w Rzymie ołtarz
ku czci Najświętszego Serca Jezusowego. Niewątpliwym wydarzeniem tego
pontyfikatu było wydanie nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego (1917).
4. Pius XI (06.02.1922 – 10.02.1939)
Pontyfikat tego papieża był zwłaszcza konfrontacją z politycznymi
systemami totalitarnymi. Wystarczy przypomnieć, że we Włoszech doszedł
do głosu faszyzm, w Niemczech nazizm, natomiast w Rosji komunizm. Z
jednej strony Pius XI zabiegał o wolność religijną w krajach
owładniętych systemami totalitarnymi. Z drugiej strony zaś w bardzo
zdecydowany sposób potępiał niewolnicze ideologie. Za jego pontyfikatu
zostały podpisane liczne konkordaty: w 1925 roku z II Rzeczypospolitą,
w 1929 roku z państwem włoskim oraz w 1933 roku z Niemcami.
Nieprzestrzeganie przez Hitlera podpisanych umów spotkało się z
jednoznaczną reakcją papieża w opublikowanej encyklice Mit brennender
Sorge (1937). Podobnie zareagował Pius XI na sytuację w Związku
Sowieckim słowami encykliki Divini Redemptoris (1937).
W czasie swojego pontyfikatu Pius XI celebrował wraz z całym Kościołem
dwie uroczystości Roku Świętego. W 1925 roku pod hasłem: „Chrystus Król
– Władca Pokoju” oraz w 1933 roku z okazji 1900. rocznicy śmierci
Chrystusa – Rok Odkupienia. W roku 1929 doszło do podpisania tzw.
układów laterańskich, na mocy których Watykan zyskał suwerenność. W
celu szerokiego dotarcia do wiernych, papież ten założył Radio
Watykańskie.
5. Pius XII (02.03.1939 – 09.10.1958)
Był człowiekiem niezwykłego intelektu i ducha. Zanim został papieżem,
pełnił odpowiedzialne funkcje przy Stolicy Apostolskiej. Był między
innymi nuncjuszem apostolskim w Monachium i Berlinie oraz sekretarzem
stanu. Jego pontyfikat przypadł na czas drugiej wojny światowej oraz
trudny okres powojennych przemian. W perspektywie zbliżającej się wojny
wystosował do świata apel o zachowanie pokoju. Podobnie było w czasie
działań wojennych. W swoich przemówieniach podkreślał konieczność
respektowania prawnych i religijnych zasad pokoju. Wzorem Benedykta XV,
organizował także zakrojoną na szeroką skalę akcję charytatywną na
rzecz ofiar wojny.
Niebywały jest również wkład Piusa XII w teologiczno-filozoficzny
rozwój kwestii dogmatycznych i etycznych. Wystarczy chociażby wymienić
tak znaczące encykliki jak: Mystici corporis (1943) – o Kościele jako
Mistycznym Ciele Chrystusa; Divino afflante Spiritu (1943) – o Biblii;
Mediator Dei (1947) – o liturgii; Humani generis – przeciw błędom
fałszującym naukę Kościoła. Natomiast w Roku Świętym (1950) ogłosił
dogmat o fizycznym wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny. Można
powiedzieć, że Pius XII wyznaczył drogę dla II Soboru Watykańskiego.
6. Jan XXIII (28.10.1958 – 03.06.1963)
Nazywany jest Papieżem dobroci. Powszechnie uważano, że będzie to
papież „przejściowy”. Nikt nie sądził, że dokona on istotnych zmian w
Kościele (gdy go wybierano, miał 77 lat). Ogromnym zaskoczeniem dla
kolegium kardynałów była jego deklaracja, podana do wiadomości 24
stycznia 1959 roku w Bazylice św. Pawła za Murami, iż zamierza zwołać
II Watykański Sobór Ekumeniczny – powszechny, choć nie miał jeszcze
żadnego programu jego obrad i przebiegu. Być może nie zdawał sobie
sprawy, jak doniosłe będzie to wydarzenie w życiu Kościoła i świata.
Przed rozpoczęciem soboru papież odbył pielgrzymkę do Loreto i Asyżu.
Było to niezwykłe zdarzenie, gdyż od 1870 roku po raz pierwszy następca
św. Piotra opuścił Wieczne Miasto. Pierwsza sesja II Soboru
Watykańskiego rozpoczęła się 11 października 1962 roku. Wzięło w niej
udział 2500 ojców soborowych. Uczestniczyli w niej również – w
charakterze obserwatorów – przedstawiciele osiemnastu Kościołów
niekatolickich. Pod koniec tej sesji Jan XXIII zachorował. Drugiej już
nie doczekał.
W czasie krótkiego pontyfikatu Jan XXIII ogłosił kilka ważnych
encyklik: Mater et Magistra (1961) – poświęcona kwestii społecznej,
oraz Pacem in terris (1963) – o pokoju, wolności i sprawiedliwości.
Bezpośrednim motywem wydania tego drugiego dokumentu było zagrożenie
światowego pokoju. Trzeba bowiem pamiętać, że w tym czasie trwał kryzys
kubański, a także „zimna wojna” pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i
Związkiem Radzieckim.
7. Paweł VI (21.06.1963 – 06.08.1978)
Wybór imienia tego papieża był nawiązaniem do osoby i misji Apostoła
Narodów. Paweł VI zamierzał kontynuować soborowe dzieło Jana XXIII.
Ponieważ na zakończenie pierwszej sesji II Soboru Watykańskiego nie
podjęto żadnych uchwał, Paweł VI, chcąc nadać dalszym obradom
dynamiczny kierunek, postanowił oprzeć je na słowie-kluczu „dialog”:
dialog „domowy” prowadzony w łonie Kościoła katolickiego; dialog
ekumeniczny z braćmi chrześcijanami innych Kościołów; dialog
międzyreligijny; dialog ze światem, czyli z ludźmi niewierzącymi oraz
ideologiami obcymi chrześcijaństwu.
Obrady drugiej sesji soboru wyznaczono na 29 października 1963 roku.
Uroczystego zamknięcia II Soboru Watykańskiego dokonano 8 grudnia 1965
roku. Sobór przekazał Kościołowi: 4 konstytucje, 9 dekretów oraz 3
deklaracje.
Paweł VI był wierny szeroko rozumianej zasadzie dialogu, szczególnie
dialogowi ekumenicznemu. Świadczą o tym zwłaszcza spotkania z
ortodoksyjnym patriarchą Konstantynopola Athenagorasem.
Pewną nowością związaną z funkcją sprawowania posługi Piotra były
zagraniczne podróże Pawła VI. Między innymi odwiedził on Ziemię Świętą,
Bombaj, Bogotę, Fatimę, Genewę, ONZ w Nowym Jorku oraz Daleki Wschód.
Bez wątpienia pontyfikat Pawła VI należy zaliczyć do jednego z
najtrudniejszych w tym stuleciu. Główną przyczyną tego było
wprowadzenie w życie nauczania II Soboru Watykańskiego. Otóż z jednej
strony istniały w Kościele tendencje skrajnie tradycjonalne, nie
akceptujące wprowadzanych reform. Z drugiej strony natomiast pojawiły
się tendencje skrajnie liberalne, idące zbyt daleko w interpretacji
uchwał soborowych. Paweł VI porównał tę sytuację do burzy na morzu, w
czasie której trzeba umiejętnie trzymać ster łodzi, aby nie doprowadzić
do katastrofy. By uspokoić tę „burzę”, zwoływał nadzwyczajne synody
biskupów oraz ogłaszał encykliki. Spośród wielu na uwagę zasługują:
Ecclesiam suam (1964) – o Kościele; Misterium fidei (1965) – o
Eucharystii; Sacerdotalis coelibatus (1967) – o celibacie kapłańskim;
Humanae vitae (1968) – o małżeństwie, miłości małżeńskiej i regulacji
urodzin; Populorum progresio (1967) – o rozwoju. W roku 1975 pod
hasłem: „Pojednanie, odnowa, pokój” świętowano wydarzenie Roku Świętego.
8. Jan Paweł I (26.08.1978 – 28.09.1978)
Wybór dwu imion przez tego papieża był ewenementem w historii
papiestwa. Do tej pory papieże przyjmowali tylko jedno imię. Tymczasem
Albino Luciani, chcąc wyrazić wdzięczność Janowi XXIII za to, że
mianował go biskupem, a także Pawłowi VI, że włączył go do kolegium
kardynałów, przyjął ich imiona. Innym motywem takiej decyzji była
niewątpliwie chęć kontynuacji ich posługi Kościołowi. Jan Paweł I – już
od pierwszego publicznego wystąpienia po wyborze, dzięki uśmiechowi,
otwartości i bezpośredniości – zyskał niebywałą sympatię wiernych.
Dlatego też jest zwany Papieżem uśmiechu. Reformę funkcjonowania
papiestwa rozpoczął od samego siebie. Najpierw zrezygnował z używania
sedia gestatoria, a następnie z tradycyjnej ceremonii koronacji
papieskiej, zastępując ją Mszą świętą inauguracyjną. Ponadto w
przemówieniach nie używał majestatycznej formy „my”, lecz „ja”. W
czasie jedynie kilku audiencji generalnych treścią jego spotkań z
wiernymi był po prostu katechizm katolicki. Cieszył się sympatią
dzieci, ludzi chorych i biednych. Pontyfikat Jana Pawła I trwał tylko
33 dni.
9. Jan Paweł II (od 16.10.1978 do 2.04-2005)
* (red.) Tekst nieco zmieniono, uaktualniono - czas teraźniejszy zastąpiono tu przeszłym.
Błogosławiony Jan Paweł II [*]
Zwany był Papieżem pielgrzymem lub Papieżem z dalekiego kraju, gdyż był
pierwszym nie-Włochem na Stolicy Piotrowej od prawie pięciuset lat.
Jego pontyfikat trwał prawie 27 lat. Bez cienia wątpliwości można
powiedzieć, że Jan Paweł II był człowiekiem, który zadziwiał świat
osobowością. Jego głęboka wiara oraz zawierzenie swojego pontyfikatu
Maryi – Totus tuus – wzbudzała podziw i sympatię. Tam bowiem, gdzie się
pojawiał, łamał bariery uprzedzeń i niechęci, wprowadzając atmosferę
miłości i pokoju. Wydaje się, że w sposób charyzmatyczny zrealizował
słowa wypowiedziane na początku pontyfikatu: „Nie bójcie się! Otwórzcie
drzwi systemów ekonomicznych i politycznych (...). Powtarzam wam: nie
bójcie się! (...). Otwórzcie drzwi Chrystusowi”. Przedmiotem jego
pasterskiej troski był każdy człowiek, zwłaszcza zaś ten, który
doświadcza cierpienia i niesprawiedliwości; łamania podstawowych praw
osoby ludzkiej oraz relatywizacji zasad moralnych w życiu osobistym,
społecznym i religijnym.
Jan Paweł II był także orędownikiem pokoju. Świadczą o tym jego
encykliki i adhortacje, wygłaszane przemówienia i homilie oraz mediacje
dyplomatyczne, a nade wszystko liczne pielgrzymki do Kościołów
lokalnych i społeczności państwowych. Swoją posługą pragnął ukazać
Chrystusa, który będąc Bogiem, w swoim człowieczeństwie jest bliski
każdemu człowiekowi. Wyjątkowe miejsce należy także przypisać Janowi
Pawłowi II w kwestii załamania się i upadku komunizmu głównie w krajach
byłego Związku Radzieckiego oraz jego europejskich orbitach.
Papież z Polski, podobnie jak Paweł VI, był papieżem dialogu
ekumenicznego. Ostatnie lata pontyfikatu poświęcał przygotowaniu
Kościoła i świata na rok 2000. Nakreślony przez niego w Tertio millenio
adveniente program wyznaczał drogę wiary, którą powinien przejść każdy
człowiek, w celu odnowy samego siebie i świata. Szczególne jednak
miejsce w tej perspektywie Jan Paweł II przypisywał młodzieży, gdyż ona
jest przyszłością. Wyrazem jego troski o los młodzieży są Światowe
Spotkania Młodych zapoczątkowane w 1985 roku. Taką samą miłością Jan
Paweł II obejmował duchowieństwo, życie konsekrowane, ludzi chorych i
cierpiących.