PAPIEŻE XX WIEKU ks. Eugeniusz Ziemann
Z czasopisma „Czas Serca” 44
http://www.czasserca.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=253:papiee-xx-wieku&catid=49:sylwetki&Itemid=95

Kończący się wiek zapisał się w historii Kościoła powszechnego, a także w historii duchowości chrześcijańskiej jako okres wyjątkowy. Dokonujące się przemiany na gruncie życia religijnego oraz ekonomiczno-społeczne i polityczne stawiały przed papieżami wyjątkowe wyzwania. I chociaż nie jedynie od nich zależy kształt historii Kościoła, to jednak mają na niego duży wpływ. W obecnym stuleciu kierowało Kościołem aż dziewięciu papieży. Spróbujemy pokrótce ukazać najbardziej charakterystyczne elementy ich posługi.

Papiestwo jest powszechnie uważane za największy w świecie autorytet moralny i duchowy. Historia papiestwa XX wieku jest niewątpliwie świadectwem drogi, jaką pokonał Kościół, a wraz z nim cała ludzkość, na przestrzeni ostatniego stulecia. Z jednej strony to pierwsza i druga wojna światowa, komunizm i nazizm oraz ideologie propagujące antychrześcijański stosunek do obiektywnych wartości. Z drugiej strony natomiast niebywałe w historii ludzkości zabiegi Kościoła na rzecz obrony praw człowieka, zwłaszcza jego godności i wolności. Potężnym głosem w tej sprawie był zwłaszcza II Sobór Watykański (10.11.1962 – 08.12.1965), który zapoczątkował odnowę na bazie dialogu wiary i wzajemnego szacunku.

1. Leon XIII (20.02.1878 – 20.07.1903)

Pierwszy papież tego stulecia. Jego pontyfikat należy zaliczyć do jednego z trudniejszych w historii. Wystarczy chociażby wspomnieć nie rozwiązaną kwestię państwa kościelnego oraz wpływ masonerii na rozniecanie antyklerykalnych nastrojów społecznych. Wydał dwie encykliki: Humanum generis (1884) i Inimica vis (1892). Nazwał w nich masonerię „świątynią szatana” – ruchem, którego celem jest zniszczenie każdego porządku społecznego i religijnego, opierającego się na chrześcijaństwie. Oprócz wspomnianych dokumentów, najbardziej znaną i znaczącą jest jego encyklika społeczna Rerum novarum (1891). Powstała ona w okresie wielkich kontrastów społeczno-politycznych. Papież broni w niej przede wszystkim prawa do własności prywatnej przed tezami komunizmu, propagującymi kolektywizm i egalitaryzm dóbr materialnych. Do dziś jest ona punktem odniesienia dla całej społecznej nauki Kościoła. Chrześcijańska koncepcja doktryny społecznej Kościoła w ujęciu Leona XIII nie była „trzecią drogą” – jak powszechnie sądzono – pomiędzy liberalizmem i komunizmem, lecz chrześcijańskim przewodnikiem dla rozwijających się nauk ekonomicznych.

2. Pius X (04.08.1903 – 20.08.1914)

Człowiek prosty w stylu bycia i sprawowaniu papiestwa. Stał z dala od świata wielkiej polityki, gdyż główną jego troską było duszpasterstwo. Wyrażało się ono między innymi: w katechizacji, formacji kapłanów oraz budowaniu zdrowych relacji międzyludzkich. Duszpasterskie ukierunkowanie jego papiestwa trafnie wyrażało hasło pontyfikatu: Instaurare omnia in Christo.
Pius X wydał katechizm, którym posługiwali się duszpasterze niemalże do II Soboru Watykańskiego. Przeprowadził reformę liturgii. Wprowadził tzw. wczesną komunię świętą dla małych dzieci oraz możliwość codziennego przystępowania dorosłych do komunii świętej.
W okresie pontyfikatu tego papieża doszedł do głosu modernizm, odrzucający między innymi transcendencję Boga oraz propagujący wyższość subiektywnej świadomości nad prawdą obiektywną. Protagoniści modernizmu zarzucali papieżowi, iż swoją tradycjonalną postawą pogłębia istniejącą przepaść pomiędzy chrześcijaństwem a kulturą XX wieku. Broniąc zasad doktryny chrześcijańskiej, Pius X ogłosił encyklikę Pascendi. Świętość jego życia oraz umiłowanie Kościoła zaowocowało szybką kanonizacją, której dokonał Pius XII w 1954 roku.

3. Benedykt XV (03.09.1914 – 22.01.1922)

Jego pontyfikat przypada na czas pierwszej wojny światowej. Był człowiekiem wykształconym i inteligentnym. Wyjątkowym przymiotem jego osobowości był dar dyplomacji. Przejawiał wiele troski o pokój w świecie. Jedną z inicjatyw, jakie podjął, było rozwiązanie kwestii jeńców wojennych, osób rannych w czasie trwania wojny oraz poszkodowanych w wyniku rozwijającej się rewolucji bolszewickiej. Nawiązał też stosunki dyplomatyczne z wieloma państwami. Ponadto Watykan za jego sprawą stał się największą instytucją charytatywną. Na płaszczyźnie kościelnej wykazywał żywe zainteresowanie laikatem. Dzięki inicjatywie tego papieża – po wcześniejszej konsultacji z ojcem Leonem Janem Dehonem – został wzniesiony w Bazylice św. Piotra w Rzymie ołtarz ku czci Najświętszego Serca Jezusowego. Niewątpliwym wydarzeniem tego pontyfikatu było wydanie nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego (1917).

4. Pius XI (06.02.1922 – 10.02.1939)

Pontyfikat tego papieża był zwłaszcza konfrontacją z politycznymi systemami totalitarnymi. Wystarczy przypomnieć, że we Włoszech doszedł do głosu faszyzm, w Niemczech nazizm, natomiast w Rosji komunizm. Z jednej strony Pius XI zabiegał o wolność religijną w krajach owładniętych systemami totalitarnymi. Z drugiej strony zaś w bardzo zdecydowany sposób potępiał niewolnicze ideologie. Za jego pontyfikatu zostały podpisane liczne konkordaty: w 1925 roku z II Rzeczypospolitą, w 1929 roku z państwem włoskim oraz w 1933 roku z Niemcami. Nieprzestrzeganie przez Hitlera podpisanych umów spotkało się z jednoznaczną reakcją papieża w opublikowanej encyklice Mit brennender Sorge (1937). Podobnie zareagował Pius XI na sytuację w Związku Sowieckim słowami encykliki Divini Redemptoris (1937).
W czasie swojego pontyfikatu Pius XI celebrował wraz z całym Kościołem dwie uroczystości Roku Świętego. W 1925 roku pod hasłem: „Chrystus Król – Władca Pokoju” oraz w 1933 roku z okazji 1900. rocznicy śmierci Chrystusa – Rok Odkupienia. W roku 1929 doszło do podpisania tzw. układów laterańskich, na mocy których Watykan zyskał suwerenność. W celu szerokiego dotarcia do wiernych, papież ten założył Radio Watykańskie.

5. Pius XII (02.03.1939 – 09.10.1958)

Był człowiekiem niezwykłego intelektu i ducha. Zanim został papieżem, pełnił odpowiedzialne funkcje przy Stolicy Apostolskiej. Był między innymi nuncjuszem apostolskim w Monachium i Berlinie oraz sekretarzem stanu. Jego pontyfikat przypadł na czas drugiej wojny światowej oraz trudny okres powojennych przemian. W perspektywie zbliżającej się wojny wystosował do świata apel o zachowanie pokoju. Podobnie było w czasie działań wojennych. W swoich przemówieniach podkreślał konieczność respektowania prawnych i religijnych zasad pokoju. Wzorem Benedykta XV, organizował także zakrojoną na szeroką skalę akcję charytatywną na rzecz ofiar wojny.
Niebywały jest również wkład Piusa XII w teologiczno-filozoficzny rozwój kwestii dogmatycznych i etycznych. Wystarczy chociażby wymienić tak znaczące encykliki jak: Mystici corporis (1943) – o Kościele jako Mistycznym Ciele Chrystusa; Divino afflante Spiritu (1943) – o Biblii; Mediator Dei (1947) – o liturgii; Humani generis – przeciw błędom fałszującym naukę Kościoła. Natomiast w Roku Świętym (1950) ogłosił dogmat o fizycznym wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny. Można powiedzieć, że Pius XII wyznaczył drogę dla II Soboru Watykańskiego.

6. Jan XXIII (28.10.1958 – 03.06.1963)

Nazywany jest Papieżem dobroci. Powszechnie uważano, że będzie to papież „przejściowy”. Nikt nie sądził, że dokona on istotnych zmian w Kościele (gdy go wybierano, miał 77 lat). Ogromnym zaskoczeniem dla kolegium kardynałów była jego deklaracja, podana do wiadomości 24 stycznia 1959 roku w Bazylice św. Pawła za Murami, iż zamierza zwołać II Watykański Sobór Ekumeniczny – powszechny, choć nie miał jeszcze żadnego programu jego obrad i przebiegu. Być może nie zdawał sobie sprawy, jak doniosłe będzie to wydarzenie w życiu Kościoła i świata. Przed rozpoczęciem soboru papież odbył pielgrzymkę do Loreto i Asyżu. Było to niezwykłe zdarzenie, gdyż od 1870 roku po raz pierwszy następca św. Piotra opuścił Wieczne Miasto. Pierwsza sesja II Soboru Watykańskiego rozpoczęła się 11 października 1962 roku. Wzięło w niej udział 2500 ojców soborowych. Uczestniczyli w niej również – w charakterze obserwatorów – przedstawiciele osiemnastu Kościołów niekatolickich. Pod koniec tej sesji Jan XXIII zachorował. Drugiej już nie doczekał.
W czasie krótkiego pontyfikatu Jan XXIII ogłosił kilka ważnych encyklik: Mater et Magistra (1961) – poświęcona kwestii społecznej, oraz Pacem in terris (1963) – o pokoju, wolności i sprawiedliwości. Bezpośrednim motywem wydania tego drugiego dokumentu było zagrożenie światowego pokoju. Trzeba bowiem pamiętać, że w tym czasie trwał kryzys kubański, a także „zimna wojna” pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim.

7. Paweł VI (21.06.1963 – 06.08.1978)

Wybór imienia tego papieża był nawiązaniem do osoby i misji Apostoła Narodów. Paweł VI zamierzał kontynuować soborowe dzieło Jana XXIII. Ponieważ na zakończenie pierwszej sesji II Soboru Watykańskiego nie podjęto żadnych uchwał, Paweł VI, chcąc nadać dalszym obradom dynamiczny kierunek, postanowił oprzeć je na słowie-kluczu „dialog”: dialog „domowy” prowadzony w łonie Kościoła katolickiego; dialog ekumeniczny z braćmi chrześcijanami innych Kościołów; dialog międzyreligijny; dialog ze światem, czyli z ludźmi niewierzącymi oraz ideologiami obcymi chrześcijaństwu.
Obrady drugiej sesji soboru wyznaczono na 29 października 1963 roku. Uroczystego zamknięcia II Soboru Watykańskiego dokonano 8 grudnia 1965 roku. Sobór przekazał Kościołowi: 4 konstytucje, 9 dekretów oraz 3 deklaracje.
Paweł VI był wierny szeroko rozumianej zasadzie dialogu, szczególnie dialogowi ekumenicznemu. Świadczą o tym zwłaszcza spotkania z ortodoksyjnym patriarchą Konstantynopola Athenagorasem.
Pewną nowością związaną z funkcją sprawowania posługi Piotra były zagraniczne podróże Pawła VI. Między innymi odwiedził on Ziemię Świętą, Bombaj, Bogotę, Fatimę, Genewę, ONZ w Nowym Jorku oraz Daleki Wschód.
Bez wątpienia pontyfikat Pawła VI należy zaliczyć do jednego z najtrudniejszych w tym stuleciu. Główną przyczyną tego było wprowadzenie w życie nauczania II Soboru Watykańskiego. Otóż z jednej strony istniały w Kościele tendencje skrajnie tradycjonalne, nie akceptujące wprowadzanych reform. Z drugiej strony natomiast pojawiły się tendencje skrajnie liberalne, idące zbyt daleko w interpretacji uchwał soborowych. Paweł VI porównał tę sytuację do burzy na morzu, w czasie której trzeba umiejętnie trzymać ster łodzi, aby nie doprowadzić do katastrofy. By uspokoić tę „burzę”, zwoływał nadzwyczajne synody biskupów oraz ogłaszał encykliki. Spośród wielu na uwagę zasługują: Ecclesiam suam (1964) – o Kościele; Misterium fidei (1965) – o Eucharystii; Sacerdotalis coelibatus (1967) – o celibacie kapłańskim; Humanae vitae (1968) – o małżeństwie, miłości małżeńskiej i regulacji urodzin; Populorum progresio (1967) – o rozwoju. W roku 1975 pod hasłem: „Pojednanie, odnowa, pokój” świętowano wydarzenie Roku Świętego.

8. Jan Paweł I (26.08.1978 – 28.09.1978)

Wybór dwu imion przez tego papieża był ewenementem w historii papiestwa. Do tej pory papieże przyjmowali tylko jedno imię. Tymczasem Albino Luciani, chcąc wyrazić wdzięczność Janowi XXIII za to, że mianował go biskupem, a także Pawłowi VI, że włączył go do kolegium kardynałów, przyjął ich imiona. Innym motywem takiej decyzji była niewątpliwie chęć kontynuacji ich posługi Kościołowi. Jan Paweł I – już od pierwszego publicznego wystąpienia po wyborze, dzięki uśmiechowi, otwartości i bezpośredniości – zyskał niebywałą sympatię wiernych. Dlatego też jest zwany Papieżem uśmiechu. Reformę funkcjonowania papiestwa rozpoczął od samego siebie. Najpierw zrezygnował z używania sedia gestatoria, a następnie z tradycyjnej ceremonii koronacji papieskiej, zastępując ją Mszą świętą inauguracyjną. Ponadto w przemówieniach nie używał majestatycznej formy „my”, lecz „ja”. W czasie jedynie kilku audiencji generalnych treścią jego spotkań z wiernymi był po prostu katechizm katolicki. Cieszył się sympatią dzieci, ludzi chorych i biednych. Pontyfikat Jana Pawła I trwał tylko 33 dni.

9. Jan Paweł II (od 16.10.1978 do 2.04-2005)

* (red.) Tekst nieco zmieniono, uaktualniono - czas teraźniejszy zastąpiono tu przeszłym.
Błogosławiony Jan Paweł II [*] Zwany był Papieżem pielgrzymem lub Papieżem z dalekiego kraju, gdyż był pierwszym nie-Włochem na Stolicy Piotrowej od prawie pięciuset lat. Jego pontyfikat trwał prawie 27 lat. Bez cienia wątpliwości można powiedzieć, że Jan Paweł II był człowiekiem, który zadziwiał świat osobowością. Jego głęboka wiara oraz zawierzenie swojego pontyfikatu Maryi – Totus tuus – wzbudzała podziw i sympatię. Tam bowiem, gdzie się pojawiał, łamał bariery uprzedzeń i niechęci, wprowadzając atmosferę miłości i pokoju. Wydaje się, że w sposób charyzmatyczny zrealizował słowa wypowiedziane na początku pontyfikatu: „Nie bójcie się! Otwórzcie drzwi systemów ekonomicznych i politycznych (...). Powtarzam wam: nie bójcie się! (...). Otwórzcie drzwi Chrystusowi”. Przedmiotem jego pasterskiej troski był każdy człowiek, zwłaszcza zaś ten, który doświadcza cierpienia i niesprawiedliwości; łamania podstawowych praw osoby ludzkiej oraz relatywizacji zasad moralnych w życiu osobistym, społecznym i religijnym.
Jan Paweł II był także orędownikiem pokoju. Świadczą o tym jego encykliki i adhortacje, wygłaszane przemówienia i homilie oraz mediacje dyplomatyczne, a nade wszystko liczne pielgrzymki do Kościołów lokalnych i społeczności państwowych. Swoją posługą pragnął ukazać Chrystusa, który będąc Bogiem, w swoim człowieczeństwie jest bliski każdemu człowiekowi. Wyjątkowe miejsce należy także przypisać Janowi Pawłowi II w kwestii załamania się i upadku komunizmu głównie w krajach byłego Związku Radzieckiego oraz jego europejskich orbitach.
Papież z Polski, podobnie jak Paweł VI, był papieżem dialogu ekumenicznego. Ostatnie lata pontyfikatu poświęcał przygotowaniu Kościoła i świata na rok 2000. Nakreślony przez niego w Tertio millenio adveniente program wyznaczał drogę wiary, którą powinien przejść każdy człowiek, w celu odnowy samego siebie i świata. Szczególne jednak miejsce w tej perspektywie Jan Paweł II przypisywał młodzieży, gdyż ona jest przyszłością. Wyrazem jego troski o los młodzieży są Światowe Spotkania Młodych zapoczątkowane w 1985 roku. Taką samą miłością Jan Paweł II obejmował duchowieństwo, życie konsekrowane, ludzi chorych i cierpiących.